काठमाडौँ : नेपालको तराई–मधेश र विशेषगरी मिथिलाञ्चल क्षेत्रमा सोमबार अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ्य दिँदै छठ महापर्व श्रद्धा र भक्ति सहित मनाइँदैछ। सूर्योपासना, शुद्धता, संयम र सामूहिक सहअस्तित्वको प्रतीक यो पर्व अहिले देशभर नै सांस्कृतिक विविधताको उत्सवका रूपमा फैलिँदै गएको छ।
छठ पर्व हिन्दू परम्परामा मात्र सीमित नरही विभिन्न धर्म, जात, समुदायका मानिसले मनाउन थालेका कारण यसलाई लोकतान्त्रिक र समावेशी पर्वको रूपमा व्याख्या गरिन्छ। परिवारको सुख–शान्ति, सन्तानको दीर्घायु, रोगमुक्ति र समृद्धिको कामनाका साथ श्रद्धालुहरू अस्ताउँदो र उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ्य अर्पण गर्छन्।
ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
छठ पर्वको उल्लेख सूर्यपुराण लगायतका वैदिक ग्रन्थहरूमा पाइन्छ। ग्रन्थ अनुसार सृष्टिको उषाकालदेखि नै सूर्य उपासनाको परम्परा सुरु भएको हो। सर्वप्रथम ऋषि अत्रिकी धर्मपत्नी अनसुइया देवीले सफल दाम्पत्य जीवन र सन्तान सुखका लागि कात्तिक शुक्लपक्ष षष्ठीका दिन यो व्रत गरेको उल्लेख छ। अनसुइयाकै आचरण र विधिबाट प्रेरित भई यो परम्परा मिथिला र आर्यावर्त क्षेत्रमा फैलिएको मानिन्छ।
वेदमा उषा देवीलाई “छठ परमेश्वरी” को रूपमा पूजा गर्ने उल्लेख छ, जसले प्रकाश, ऊर्जा र जीवनको प्रतीक सूर्यसँग जोडिएको छ। त्यसैले छठलाई सूर्य–उषा आराधनाको पवित्र योग मानिन्छ।
छठ पर्व
छठ पर्व चार दिनसम्म मनाइन्छ, जसमा शुद्धता, आत्मसंयम र भक्तिभावलाई सर्वाधिक प्राथमिकता दिइन्छ।
पहिलो दिन – ‘नहाय–खाय’
व्रतालुहरू बिहान नुहाई–धुवाई गरी शुद्ध भई शाकाहारी भोजन ग्रहण गर्छन्। यसले व्रतको आध्यात्मिक सुरुवात जनाउँछ।
दोस्रो दिन – ‘खरना’
यस दिन व्रतीहरू दिनभर उपवास बस्छन् र साँझमा गुड, दूध, चामलको खीर र केरा जस्ता सामग्रीसहित प्रसाद बनाएर पूजा गर्छन्।
तेस्रो दिन – ‘षष्ठी’ (मुख्य दिन)
पोखरी, नदी वा तलाउ किनारमा सजाइएका घाटहरूमा गहुँको ठकुवा, भुसुवा, फलफूल, ऊखु, मिष्ठान आदि राखी अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ्य दिइन्छ। रातभर जाग्राम, भजन–कीर्तन र सामूहिक पूजाको माहोल रहन्छ।
चौथो दिन – ‘सप्तमी’ (उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ्य)
बिहान सूर्य उदाउँदा पुनः अर्घ्य अर्पण गरी व्रत समापन गरिन्छ। यसले अन्धकारपछि उज्यालो, दुःखपछि सुख र पुनर्जागरणको सन्देश दिन्छ।
धार्मिक आस्था र अर्थ
छठ पर्व केवल धार्मिक अनुष्ठान नभई सामाजिक सहकार्य, शुद्धता र समानताको पनि प्रतीक हो। धनी–गरिब, जात–धर्म, महिला–पुरुष सबैलाई एउटै घाटमा एकसाथ देखिने यो पर्वले सामूहिक एकताको सन्देश दिन्छ।
पहिले केवल महिलाले व्रत बस्ने चलन थियो, तर पछिल्ला वर्षहरूमा पुरुषहरू पनि व्रती बन्न थालेका छन्, जसले यो पर्वलाई अझ समावेशी र समानताको उत्सव बनाएको छ। मिथिला क्षेत्रका मुस्लिम र पहाडी समुदायका मानिसहरूले पनि श्रद्धा र सहभागितासाथ यो पर्व मनाउन थालेका छन्।
सांस्कृतिक र पर्यावरणीय सन्देश
छठ पर्वले सूर्य र प्रकृति–पूजाको संस्कारलाई जीवित राखेको छ। जलाशय, नदी, माटो, फलफूल र कृषिजन्य उत्पादनको प्रयोगले मानव र प्रकृतिको सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ। यसले पर्यावरणीय सन्तुलन र दिगो जीवनशैलीको सन्देश दिन्छ।
