नेपाल सरकारले सामाजिक सञ्जाल टिकटक बन्द गरेको करिब साढे ३ महिना हुन लाग्यो । टिकटकबाट सामाजिक सद्भाव बिगार्ने काम गरेको भन्दै सरकारले गत कात्तिक २७ गते त्यसलाई बन्द गरेको थियो ।त्यसपछि टिकटक बन्दको मुद्दा सर्वोच्च अदालतसम्म पुग्यो । सर्वोच्चले टिकटक बन्द गर्ने सरकारको निर्णय कार्यान्वयनमा रोक लगाउन अन्तरिम आदेश दिन अस्वीकार गर्यो, त्यसकारण टिकटक बन्द गर्ने सरकारको निर्णय कार्यान्वयन भइरहेको छ ।
टिकटक बन्द गर्ने सरकारको निर्णयलाई केहीले समर्थन जनाए, केहीले विरोध । मानव अधिकारको प्रवर्द्धन र संरक्षणमा केन्द्रित रहेका अधिकारकर्मी सन्तोष सिग्देलले नेपालमा टिकटक बन्द गर्नु नेपाली कानुनले गरेको व्यवस्थाभन्दा बाहिरको विषयवस्तु भएको बताए ।
टिकटकमार्फत पहिचान बनाएकी अञ्जनाकुमारी अर्यालले टिकटक बन्दपछि व्यापारमा कमी आएको बताइन् । ‘भर्खर व्यापार सुरु गरेको थिएँ । अचानक टिकटक बन्द भएपछि २, ३ दिन खिन्न भएकी थिएँ । पछि अरू प्लेटफर्म पनि प्रयोग गरें’, उनले भनिन् ।
प्लेटफर्म आफूले जस्तो प्रयोग गर्यो त्यस्तै हुने अर्यालले सुनाइन् । ‘आफूले राम्रो गर्यो भने राम्रो पाइन्छ । टिकटक राम्रो पनि छ नराम्रो पनि छ’, उनले भनिन् ।मिडिया विज्ञ अर्यालले बहुलवाद र विचारहरू नभएको ठाउँमा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता नहुने गरेको बताए ।
‘जहाँनिर बहुलवाद हुँदैन । जहाँनिर विचारहरू धेरै किसिमका आउँदैनन् । त्यो नै अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता नभएको अवस्था हो । विचारहरू सबैले राख्न पाएका छन् कि छैन तथा कसैले अभिव्यक्त गर्दा परिणाम घातक हुन्छ भनेर हरदम सोचिरहनु परेको छ कि छैन । त्यो नभएको भए त्यो अवस्थामा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता भएको अवस्था हो’, उनले भने ।
अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता मापन गर्दा मिडिया कस्तो छ ? त्यसमा कस्तो कुरा आएको छ । कसरी लेखिराखेको छ । छलफल कसरी गरिराखेको छ । त्यो हेर्ने ठाउँ एउटा त्यो हो,’ उनले भने, ‘कुनै पनि कुरा अभिव्यक्त गरिसकेपछि त्यसको परिणाम कस्तो हुन्छ भन्ने कुरामा धेरै चिन्ता नगर्नु अवस्था जतिखेर आउँछ । त्यतिखेरि प्रेस स्वतन्त्रता त्यही आधारमा मापन गर्न सक्छौँ ।’
प्रेस स्वतन्त्रता अभिव्यक्ति स्वतन्त्रताको एउटा पाटो मात्र भएको अधिकारकर्मी सिग्देलले बताए ।
पत्रकार भूषण दाहालले व्यवस्था परिवर्तनपछि पनि सरकारी स्वामित्वको सञ्चार माध्यम परिवर्तन नभएको बताए । ‘पञ्चायतकालमा गोरखापत्र, रेडियो नेपाल, रासस सरकारले चलाएको थियो । व्यवस्था परिवर्तन गरिसकेपछि ती टुल्सहरुलाई परिमार्जन गरेनौं’ उनले भने ।मिडिया विज्ञ कुन्दन अर्याल टिकटकलाई प्रतिबन्ध लगाउँदा गरिएको तर्क संविधान र कानुन अनुरूप नरहेको बताउँछन् । ‘टिकटकलाई प्रतिबन्ध लगाउँदा जुन तर्क दिइएको छ, त्यसलाई हाम्रो संविधान र कानुनले सपोर्ट गर्दैन’, उनले भने ।
टिकटकमार्फत पहिचान बनाएकी अञ्जनाकुमारी अर्यालले टिकटक बन्दपछि व्यापारमा कमी आएको बताइन् । ‘भर्खर व्यापार सुरु गरेको थिएँ । अचानक टिकटक बन्द भएपछि २, ३ दिन खिन्न भएकी थिएँ । पछि अरू प्लेटफर्म पनि प्रयोग गरें’, उनले भनिन् ।
प्लेटफर्म आफूले जस्तो प्रयोग गर्यो त्यस्तै हुने अर्यालले सुनाइन् । ‘आफूले राम्रो गर्यो भने राम्रो पाइन्छ । टिकटक राम्रो पनि छ नराम्रो पनि छ’, उनले भनिन् ।मिडिया विज्ञ अर्यालले बहुलवाद र विचारहरू नभएको ठाउँमा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता नहुने गरेको बताए ।
‘जहाँनिर बहुलवाद हुँदैन । जहाँनिर विचारहरू धेरै किसिमका आउँदैनन् । त्यो नै अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता नभएको अवस्था हो । विचारहरू सबैले राख्न पाएका छन् कि छैन तथा कसैले अभिव्यक्त गर्दा परिणाम घातक हुन्छ भनेर हरदम सोचिरहनु परेको छ कि छैन । त्यो नभएको भए त्यो अवस्थामा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता भएको अवस्था हो’, उनले भने ।
अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता मापन गर्दा मिडिया कस्तो छ ? त्यसमा कस्तो कुरा आएको छ । कसरी लेखिराखेको छ । छलफल कसरी गरिराखेको छ । त्यो हेर्ने ठाउँ एउटा त्यो हो,’ उनले भने, ‘कुनै पनि कुरा अभिव्यक्त गरिसकेपछि त्यसको परिणाम कस्तो हुन्छ भन्ने कुरामा धेरै चिन्ता नगर्नु अवस्था जतिखेर आउँछ । त्यतिखेरि प्रेस स्वतन्त्रता त्यही आधारमा मापन गर्न सक्छौँ ।’
पत्रकार भूषण दाहालले व्यवस्था परिवर्तनपछि पनि सरकारी स्वामित्वको सञ्चार माध्यम परिवर्तन नभएको बताए । ‘पञ्चायतकालमा गोरखापत्र, रेडियो नेपाल, रासस सरकारले चलाएको थियो । व्यवस्था परिवर्तन गरिसकेपछि ती टुल्सहरुलाई परिमार्जन गरेनौं’ उनले भने ।
