काठमाडौँ । तिहारको मुख्य दिन भाइटीका आज देशभर दिदीबहिनीहरूले आफ्ना दाजुभाइको दीर्घायु, आरोग्य र ऐश्वर्यको कामना गर्दै श्रद्धा, आस्था र प्रेमसहित मनाइँदैछ ।
हिन्दू धर्मावलम्बीको दोस्रो ठूलो चाड तिहारको अन्तिम दिन आज दाजुभाइहरूले दिदीबहिनीबाट पञ्चरङ्गी वा सप्तरङ्गी टीका ग्रहण गर्दै स्नेह र सुमनको अभिव्यक्ति गरिरहेका छन्।
नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिका अनुसार यो पर्व कार्तिक शुक्ल द्वितीया अर्थात् यमद्वितीयाका दिन मनाइन्छ । यस वर्ष तिथि वृद्धि भएकाले भाइटीका तिहारको छैटौँ दिन परेको हो।
भाइटीकाको धार्मिक र ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
धर्मशास्त्रविद् प्रा. डा. देवमणि भट्टराईका अनुसार भाइटीका यमराज र यमुनाको कथासँग सम्बन्धित छ। पुराणका अनुसार यमराज दिदी यमुनाको निमन्त्रणामा घर आएका बेला यमुनाले उनलाई पूजा गरेर टीका लगाइन् र दीर्घायुको कामना गरिन्। त्यसै दिनदेखि दाजुभाइबीचको सम्बन्धलाई स्नेह, सुरक्षा र कृतज्ञताको प्रतीकका रूपमा भाइटीका मनाइने परम्परा सुरु भएको हो।
यस कारण भाइटीकालाई “यमद्वितीया” पनि भनिन्छ र तिहारलाई “यमपञ्चक” नामले समेत चिनिन्छ।
टीका, माला र पूजा विधि
आज बिहानदेखि घरघरमा दिदीबहिनीहरूले लक्ष्मी पूजाका दिन स्थापना गरिएको दियो, कलश र गणेशको पूजा गरी मूल थालीमा अष्टदल लेखी अष्ट चिरञ्जीवी (मार्कण्डेय, अश्वत्थामा, बलि, व्यास, हनुमान, विभीषण, कृपाचार्य, परशुराम), चित्रगुप्त, यमराज, यमुना, धर्मराज, गणपत्यादि देवता र नवग्रहको पूजाआराधना गर्छन्।
त्यसपछि तेलको धाराले छेकी परम्परागत रूपमा दाजुभाइको निधारमा पञ्चरङ्गी (रातो, सेतो, पहेँलो, हरियो र नीलो) वा सप्तरङ्गी टीका लगाउने चलन छ।
टीकासँगै मखमली, सयपत्री, गोदावरी आदिका फूलका माला लगाइन्छ।
साइत र पूजा दिशा
समितिका अध्यक्ष प्रा. शम्भुप्रसाद ढकालका अनुसार आज भाइटीका लगाउन कुनै बाधा छैन, तर साइतमै गर्न चाहनेका लागि बिहान ११ः३९ बजेको अभिजित् मुहूर्त उत्तम रहेको बताइएको छ।
यस वर्ष टीका लगाउने दिदीबहिनी पूर्वतर्फ र लगाइने दाजुभाइ पश्चिमतर्फ फर्कनुपर्ने शास्त्रीय निर्देशन समितिले दिएको छ।
यसरी गर्दा तुला राशिमा रहेका चन्द्रमा सम्मुख पर्ने र शुभ फल प्राप्त हुने मान्यता छ।
सामाजिक र भावनात्मक पक्ष
भाइटीका केवल धार्मिक विधि होइन, सम्बन्ध, सम्झना र सम्मानको पर्व पनि हो। टीका लगाएपछि दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई ओखर, कटुस, मसला, सेलरोटी आदिले सत्कार गर्छन्। दाजुभाइहरूले पनि गच्छेअनुसार दिदीबहिनीलाई कपडा, सिन्दूर, दक्षिणा र सौभाग्यका वस्तुहरू अर्पण गर्छन्।
भाइटीकाको मूल सन्देश भनेको — रगतका मात्र होइन, माया र संस्कारका नाताले बाँधिएको परिवार र समाजको एकता हो।
संस्कृति, श्रद्धा र समृद्धिको प्रतीक
भाइटीका नेपाली समाजको भाइबहिनीबीचको अटुट माया, विश्वास र सह-अस्तित्वको प्रतीक मानिन्छ।
पाँच रंगका टीकाले पाँच तत्त्व (पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु, आकाश) र पाँच धर्म (सत्य, शान्ति, प्रेम, अहिंसा, धर्म) को सन्देश बोकेको हुन्छ।
आज देशभर प्रेम, क्षमा र पुनर्मिलनको भावना सहित टीका र माला साटासाट भइरहेका छन्।
भाइटीकाले परिवारभित्र मात्र होइन, समुदायबीच पनि मिलन र सुसंवादको उज्यालो फैलाउने काम गर्छ।
